Според неодамна објавениот Balkan Defense Monitor 2024, Србија е водечка земја во регионот во однос на трошоците за одбрана, кои изнесуваа 2% од нејзиниот БДП во 2023 година, а потоа следат Северна Македонија со 1,7% и Албанија со 1,6%. Последните две земји, од кои и двете се членки на НАТО, се предвидува да ја достигнат целта на Алијансата од 2% во 2024 година.
Албанија и Северна Македонија исто така се предвидува да ја надминат Србија, која се очекува да падне на третото место во регионот со 1,8% во 2024 година.
Ова е трето издание на Balkans Defense Monitor, што Белградскиот центар за безбедносна политика (BCSP) го објавува од 2022 година. Ги опфаќа Албанија, Босна и Херцеговина, Хрватска, Црна Гора, Северна Македонија и Србија.
Хрватска, уште една членка на НАТО, ги задржа своите трошоци за одбрана на околу 1,5 отсто од нејзиниот БДП во последните три години.
Во меѓувреме, Црна Гора и Босна и Херцеговина заостануваат зад остатокот од Балканот, со проектирани трошоци за одбрана од само 1% и 0,7% во 2023 година. НАТО програма за поддршка на земјите кои сакаат да се приклучат на Алијансата, во 2010 г.
Дифенс монитор го анализира и уделот на трошоците што се распределуваат на персоналот, од една страна, и на оружјето и опремата, од друга страна. Како и во претходните години, најголеми се расходите на Босна и Херцеговина за персонал со 89%. Следува Црна Гора која троши 56% на персонал и само 24% на оружје и опрема.
„Уставната структура на Босна го отежнува инвестирањето во државната одбрана. Најголем дел од средствата се трошат на персоналот, значи во основа за најосновните услови во штабот и армијата. Не е доволно голем и во иднина треба да се размислува за тоа како Босна треба да го зголеми буџетот за одбрана“, рече Харун Церо, проект менаџер во фондацијата „Фридрих Еберт“ во Сараево, на презентацијата на Дифенс монитор во Белград.
Хрватска и Северна Македонија, пак, значително го намалија процентот потрошен за персонал во споредба со 2020 година, наведува Balkan Defense Monitor. Хрватска сега троши речиси еднакво на персонал (41%) и оружје (39%). Во Северна Македонија персоналот добива 38% од расходите, додека оружјето и опремата добиваат 26%.
Конечно, Србија троши точно еднаков удел – 39% – на персонал и оружје. Во документот се истакнува дека има зголемен тренд на трошење во Србија од 2016 до 2022 година, кој потоа беше привремено стопиран, но се очекува повторно да биде во пораст.
Според документот, значително е зголемен и воениот буџет на Хрватска – тој речиси се удвоил од 2017 година, најмногу поради набавката на 12 француски борбени авиони Dassault Rafale во 2021 година.
„Сите зборуваат за „квази трката во вооружување“ на Балканот во контекст на војната во Украина, но таа започна во 2015 година меѓу Србија и Хрватска. Ова е повеќедимензионален процес. Од една страна, најголемиот дел од арсеналот потекнува од југословенската армија, така што не е невообичаено што треба да купите нешто ново. Но, овој процес треба да се направи на помалку токсичен начин“, рече Вук Вуксановиќ, виш истражувач на БЦСП и еден од авторите на Монитор, за време на неговата презентација.
Тој рече и дека има компонента на надворешната политика во набавката на оружје.
„Елитите во Белград веруваат дека ако сме добро вооружени, нашите соседи ќе не сфатат посериозно и ќе бидеме поспособни да ги играме Западот и Русија еден против друг. Тоа е дел и од домашната политика и од домашниот политички маркетинг бидејќи армијата е една од институциите со најголема доверба“, додаде Вуксановиќ.
Приближување до целта од 2%: Забрзување по војната во Украина
Зголемувањето на трошоците за одбрана во Албанија и Северна Македонија е споредливо со трендовите во другите земји-членки на НАТО. Според проценките на НАТО, трошоците во 2023 година во рамките на Алијансата се зголемени за 8,3%, што е убедливо најголем пораст во последните 10 години.
Во 2023 година, просечната потрошувачка меѓу сојузниците беше 1,82% од БДП, а 11 од 31 земја-членка на НАТО трошеа повеќе од 2%. Според генералниот секретар Јенс Столтенберг, оваа бројка се очекува да се зголеми на 18 во 2024 година.
Ова е значително зголемување во споредба со 2014 година, кога само САД, Обединетото Кралство и Грција го преминаа прагот од 2 отсто, покажуваат податоците на НАТО.
Прашањето за трошење стана позначајно со изборот на Доналд Трамп во САД во 2016 година, а потоа, особено по руската инвазија на Украина во 2022 година.
На Балканот, ниту еден сојузник на НАТО сè уште не ја постигнал целта од 2 отсто, иако Северна Македонија и Албанија се предвидува да го сторат тоа во 2024 година. Во меѓувреме, сите сојузници на НАТО, вклучително и оние во овој регион, исполнуваат уште еден услов – најмалку 20 отсто на трошоците за одбрана се користи за опрема.
„Буџетот за одбрана на Северна Македонија доживеа значителен пораст откако земјата влезе во НАТО во 2020 година. Зголемувањето е исто така последица на долгорочниот план за модернизација на Армијата“, наведува Balkan Defence Monitor.
Ова го потврди и Радмила Шекеринска, поранешна министерка за одбрана на Северна Македонија, која зборуваше и на презентацијата на Балканскиот монитор за одбрана 2024 во Белград.
„Почнавме под 1% во 2017 година и се преселивме на 1,8% оваа година и се надеваме на 2% следната година. По Украина, видовме дека без безбедност сè е ништо – сè пропаѓа“, рече таа.
Таа додаде дека како министерка за одбрана од јуни 2017 година до почетокот на 2022 година немала премногу средби со претставници на ЕУ. Војната во Украина ја натера ЕУ да стане посериозна во одбраната, додаде Шекеринска, посочувајќи дека Урсула фон дер Лајен најави одбранбено портфолио во нејзината потенцијална следна Комисија, што прави голема разлика.
Во Црна Гора, пак, буџетот за одбраната претрпе флуктуации во изминатите години. Трошењето беше 1,6% во 2019 година, но падна на околу 1% по 2021 година.
„Ова е делумно последица на влезот на земјата во НАТО и модернизација на Армијата за исполнување на стандардите на НАТО, но и поради политичката криза и промените на владите“, се вели во документот.
Програмата на актуелниот премиер на Црна Гора Милојко Спајиќ, претставена во парламентот во октомври минатата година, вети зголемување на трошоците за одбрана на 2% БДП и модернизација на единиците на црногорските вооружени сили.